Ders 1

Bilim Tarihi 2025-09-30

Önemli: 4 ders yani 8 saat devamsızlık -> F.

Türkiye’de üç üniversitede bilim tarihi lisans programı var. İstanbul Ü., Medeniyet Ü., Fatih Sultan Mehmet Ü.

Bilim nedir?

• Merak + ihtiyaç → bilgi.
• Bilimin ne olduğunu anlamak için sınırlarını belirlemek ve bilim dışını anlamak.
• Astroloji vs Astronomi, Simya vs Kimya: Farkları yanlışlanabilirlik, ispatlanabilirlik.
• Bilimin bir özelliği de sistematik bilgi olması.
• Bilim felsefecisi Karl Popper: Yanlışlanabilirlik bilimi ayırır.
• Önerme: Bütün kargalar siyahtır. Bu önermenin doğrulanması neredeyse imkansız, tüm kargaların kontrol edilmesi gerekir. Ama yanlışlanması için bir tane siyah karga bulmak yeterli.

Bilim kelimesinin kökeni.

• Osmanlı döneminde Arapça kökenli ilim (عِلْم) kelimesi yaygın.
• Âlim (عالم), Ulemâ (علماء), Muallim (معلّم), Ta‘lîm (تعليم), Ma‘lûm (معلوم) aynı kökten gelir
• Bilim kelimesinin yaygın kullanımı dilin Türkçeleştirilmesiyle 1900’lerde başlar.

Scientist kelimesinin kökeni?

• İlk olarak 1833’de William Whewell tarafından kullanılır.
• Öncesinde bilimle uğraşanlara doğa filozofu deniyordu.
• Newton’un 1687’de yayınladığı ünlü kitabının adı: Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica (Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri).

Bilim tarihini nereden başlatmak gerekiyor?

• Tarih öncesi: ateşin icadı (bkz. Prometheus), tekerleğin icadı: antropolojinin konusu.
• Yazının icadı bilim için önemli bir yerde duruyor.
• Eski uygarlıklar: Mısır, Mezapotomya (Babiller, Sümerler), Hint, Çin.
• Mısır’da piramitler (mühendislik), mumyalama (anatomi)
• Sümer ve Babil’de astronomi, matematik (60’lık sayı sistemi: günümüzde açı ve zaman ölçümünde halen kullanılır), Hamurabi’nin yasaları.
• Ama çoğu bilim tarihçisi bilim tarihini antik Yunan döneminden başlatır.
• İlk bilim insanı olarak geçen isim Thales (624-546 BC): Thales teoremi

Bilim tarihindeki önemli teoriler?

• Kozmoloji
• Relativite (Einstein)
• Einstein’ın düşünce deneyleri. Trene çarpan şimşekler. Evrensel bir şimdi yok.
• Evrim (Darwin)
• Atom/kuantum teorisi
• Genetik (Mendel)

Din bilim ilişkisi?

• Galileo: Engizisyon mahkemesi. Dünya yine de dönüyor.
• Mendel: rahip. Genetik biliminin kurucusu.
• İslam bilimi

Teknoloji bilim ilişkisi?

Kaynaklar.

• Youtube, podcast, kitap gibi kaynak önerileri getirin.

Ders 2

Bilim Tarihi 2025-10-02

Öğrencilerden Gelenler

• Paralel evrenler
• Bilim ve din ilişkisi
• Bilim nasıl ilerler? Sıçramalı mı? Sürekli mi?

İlk Uygarlıklar

• İlk uygarlıklar Dicle-Fırat, Nil, İndüs gibi büyük nehir vadilerinde ortaya çıkmıştır.
• Bu bölgelerde tarım, hayvancılık, ticaret ve din (rahipler) gelişmiştir.
• Sınıf ayrımı oluşmuştur.
• Teknolojik gelişmeler: toprağı işleme, hayvan evcilleştirme, hayvan gücünden yararlanma, sulama kanalları açma, tekerlekli araba, gemi ve fırınlanmış seramik yapımı.

Mezopotamya

Sümerler (MÖ 4000-2000)

• En eski bilinen uygarlık.
• MÖ 4000 - MÖ 3000 arasında özerk şehir devletlerine bölünmüşlerdir.
• Mineralleri ateşte işleyerek bakır, bakır + kalay ile bronz elde etme tekniklerini biliyorlardı.
• Alışverişi organize etmişler; ürünler tapınaklarda toplanıyor, miktarlar toprak tabletlere kaydediliyordu.
• 60 tabanlı konumsal sayı sistemi kullandılar, ardından ideogram (resim-işaret) yazı sistemine geçtiler.
• Altmışlık sayı sistemi: MÖ 3. binyılda Sümerlerle ortaya çıktı, Babillilere geçti ve günümüzde zamanı, açıları ve coğrafi koordinatları ölçmek için - değiştirilmiş biçimde - kullanılmaktadır. Sıfır için sembol yoktur; bu nedenle 1 ve 60 aynı sembolle gösterilir.
• Gılgamış Destanı.
• Matematik, astronomi, tıp, tarih, mitoloji ve din literatürü geliştirdiler.
• MÖ 2500 civarında çarpım tablosu kullandılar.
• Alan (vergiler tarlaların alanına bağlıydı) ve hacim hesabı yaptılar. Pi sayısını yaklaşık 3.125 olarak aldılar.

Babiller (MÖ 1900-1600)

Hamurabi Kanunları

• Bir hırsız duvarı delerek eve girerse, deliğin önünde ölümle cezalandırılır ve gömülür.
• Bir evde yangın çıkarsa ve yangını söndürmeye gelen biri ev sahibinin malına göz atıp bir şey çalarsa, aynı ateşe atılır.
• Bir adam, kendisine çocuk veren karısından ayrılmak isterse, karısına çeyizini geri verir ve çocuklarına bakması için tarlanın, bahçenin ve malların bir kısmının kullanım hakkını verir. Çocuklar büyüdüğünde, onlara verilenlerin bir kısmı ona geri verilir. Ondan sonra başka biriyle evlenebilir.
• Bir adam kadın alır ve ona bir kadın hizmetçi verirse, çocuklarına bakarsa; ancak yine de başka bir kadın almak isterse izin verilmez.
• Bir adam evlatlık alır, ona ismini verir, besler ve büyütürse, çocuk geri istenemez.
• Başkasının özgürlüğünü kısıtlayacak hareket eden aynı cezaya çarptırılır.
• Hırsızlık yapanın eli kesilir; tecavüz eden ölüm cezası veya erkeklikten men edilir.
• Aynı sınıftaki bir kişinin dişine zarar verenin dişi çekilir.
• Daha alt sınıftaki bir kişinin dişine zarar veren 166 gram gümüş öder.
• Babasını döven evladın iki eli kesilir.
• Bir adamın gözünü çıkaranın gözü çıkarılır.
• Suçlayan ispata mecburdur; ispat edemezse ölüm cezası verilir.
• Tapınakta veya hükümdar hazinesinde hırsızlık yapan ölümle cezalandırılır.
• Köle kadınlar ve fahişeler başlarını örtmez; başı açık olması gereken kadınlar örtünürse, bunu ihbar etmeyenlerle birlikte cezalandırılırlar.

Babillerde Bilim

• Ekin ve hasat işleri için takvim geliştirdiler.
• Yılın uzunluğunu 4,5 dakika hata payı ile hesapladılar.
• 18 yılda bir meydana gelen ay tutulmalarını önceden biliyorlardı.

Babillerde Matematik

• Karekök hesaplayabiliyorlardı.
• Pisagor teoremini biliyorlardı (özellikle vergi hesaplarında).
• Kuadratik denklemler çözebiliyorlardı.
• Pratik problemlerle ilgileniyorlardı; teorik ilerleme sınırlıydı.
• Vergi toplama alanla ilgili problemler:
• Dikdörtgen bir tarlanın uzunluğu genişliğinden 8 birim fazladır. Alanı 60 ise, genişliği kaçtır?
• Denklemi: x(x + 8) = 60.
• Geometrik olarak, uzun kenardan 8 birim çıkarılır, iki parçaya bölünür ve dikdörtgenin yanına ve altına eklenir; kenarda küçük bir kare kalır.
• Yeni problem: (x + 4)^2 - 4^2 = 60.
• Çözüm: x = -4 + √(60 + 4^2).
• Astronomik gözlemler: Astroloji ve kehanet.

Mısır Uygarlığı

• Teokratik düzen.
• Sınıf ayrımı: üstte ruhbanlar ve aristokratlar, altta emekçiler.
• Piramitler ve teknolojik gelişmeler.
• Tıp dışındaki alanlarda Mezopotamya’nın gerisinde kalmıştır. Muayene, tanı ve tedavi (ilaç, sargı, bakım) alanında gelişmiştir.

Eski Mısır’da Tıp

• Hastalıklara tanrıların, iblislerin ve ruhların neden olduğunu düşünüyorlardı.
• Dua ve doğal (manevi olmayan) ilaçların kombinasyonunu kullandılar.
• Şifacıların çoğu rahipti; zamanla “tıp doktoru” mesleği ortaya çıktı.
• Belgelenmiş tıp literatürü, günümüzde bilinen en eski metinler arasındadır.
• Eski Mısır toplumunda görece varlıklı bireyler de vardı; sağlık hizmeti alabiliyor ve düşünmek için zamanları vardı.
• Tüccar olarak uzak diyarlardan şifalı otlar ve baharatlar getiriyorlardı.
• Ölen insanları mumyalama uygulamaları, insan vücudunun işleyişi hakkında bilgi edinmelerini sağladı.
• Enfeksiyondan korunmak için vücut yıkama, tıraş, dikkatli beslenme ve temiz olmayan hayvanlardan kaçınma tavsiye ettiler.

Mısır ve Mezopotamya’da Bilime Bakış

• Bilim, pratik ilgi ve ihtiyaçlara yönelikti.
• Teorik yaklaşımlar Yunan döneminde gelişmiştir.
• Matematikte pratik problem çözmenin ötesine geçilmemiştir.
• Doğanın yapısı ve işleyişi üzerine teorik spekülasyon yapılmamıştır.
• Örneğin Babil matematiğinde ‘değişken’ kavramı yoktur; tüm problemler sayısal değerlerle çözülür.
• Astronomi çok sayıda gözleme dayanmasına rağmen teorik açıklamalara ulaşamamıştır.

Araştırma Konusu

• Fermi Paradoksu: “Herkes nerede?” ve Drake Denklemi.
• Antik Yunan’da bilim: Presokratik filozoflar. Kimlerdir, neler yapmışlardır?
• Soru: Sıfırı kim buldu?
• Karl Popper: Yanlışlanabilirlik. Psikanaliz bilim midir?

Kaynak Önerileri

• YouTube: Klasik Düşünce Okulu

Ders 3

Bilim Tarihi 2025-10-09

Öğrencilerden Gelen Sorular

• Evrim devam ediyor mu? Devam ediyorsa neden göremiyoruz?
• Babil algoritması: $x_{n+1} = \frac{1}{2} \left(x_n + \frac{a}{x_n}\right)$, $\lim_{n \to \infty} x_n = \sqrt{a}$
• Sonsuzluk kavramı: Zeno paradoksu, Hilbert oteli paradoksu
• Müzik ve matematik ilişkisi: Pisagor
• Sıfırı kim buldu? Harezmi, Brahmagupta

Thales (MÖ 624-546)

• Milet (günümüzde Aydın/Söke civarı) doğumludur.
• Hem zengin bir tüccar hem de devlet işlerinde aktif bir kişiydi.
• Thales, doğa olaylarını mitolojik açıklamalar yerine akılcı nedenlerle açıklamaya çalışan ilk filozoftur. Bu özelliğiyle bilimsel düşüncenin ve felsefenin kurucusu olarak kabul edilir.
• Mısır ve Babil’e yaptığı seyahatler sayesinde geometri, astronomi ve aritmetik bilgisini geliştirmiştir.
• Yazılı eser bırakmamış; düşünceleri öğrencileri, özellikle Anaksimandros ve Anaksimenes tarafından aktarılmıştır.
• Geometriye ispat fikrini getirmiştir; ondan önce sadece tekil problemler çözülüyordu.
• Evrenin temel maddesinin (arkhe) su olduğunu savunmuştur. Ona göre her şey sudan türemiştir; çünkü su hem sıvı, katı ve buhar gibi farklı biçimlere dönüşebilir hem de yaşamın kaynağıdır.
• Piramitlerin yüksekliğini gölgelerinin uzunluğundan hesapladığı rivayet edilir.
• Evren tasarımına göre Dünya, düz bir disk biçimindedir ve bu disk sonsuz bir su kütlesi üzerinde yüzmektedir.
• MÖ 585’te gerçekleşen güneş tutulmasını önceden tahmin ettiği söylenir; bu, o dönemde büyük bir başarıdır.

Milet (İyonya) Okulu: Thales - Anaximander - Anaximenes

Milet Okulu, doğa felsefesinin temelini atan ve insan düşüncesinde mitolojik açıklamalardan rasyonel ve gözleme dayalı açıklamalara geçişi başlatan ilk topluluktur. Thales’ten sonra öğrencileri Anaximander ve Anaximenes, evrenin özü üzerine farklı görüşler geliştirmişlerdir. Bu okulun doğa merkezli yaklaşımı, sonraki filozoflar ve okullar için önemli bir temel oluşturmuştur.

Anaximander (MÖ 610 – 546)

• Thales’in öğrencisidir.
• Kozmoloji anlayışında, evrenin özü sınırsız ve sonsuz olan “aperion”dur. Tüm maddeler bu sınırsızlıktan türemiştir.
• Gök cisimlerinin kökeni hakkında bir teori geliştirmiştir; gök cisimlerini tanrıların arabaları olarak değil, fiziki nesneler olarak görmüştür.

Anaximenes (MÖ 586 – 526)

• Anaximenes, evrenin temel maddesinin hava olduğunu savunmuştur.

Materyalizm (Maddecilik)

• Materyalizme göre gerçekliğin tamamı maddeden oluşur; evrende fiziksel olmayan (ruhsal, tinsel, doğaüstü) bir varlık bulunmaz.
• Her şey doğa yasalarıyla açıklanabilir; doğaüstü güçlere gerek yoktur.
• Bu anlayış, mitolojik açıklamalardan rasyonel ve gözleme dayalı açıklamalara geçişin temelini oluşturmuştur.
• İyonya Okulu, insan düşüncesinde bu geçişi başlatan ilk topluluk olarak kabul edilir.

Monoizm (Tekilcilik)

• Monoizm, “gerçeklik tek bir tözden (varlık türünden) oluşur” görüşüdür.
• Buna göre, tüm evrenin temelinde tek bir ilke (arkhe) vardır.
• Bu ilke, hem varlığın kaynağıdır hem de onun tüm biçimlerinin açıklamasını sağlar.
• İyonya filozofları, bu “tek töz”ün ne olduğunu sorgulayan ilk düşünürlerdir.

Pisagorcular

Milet Okulu’nun doğa merkezli ve rasyonel yaklaşımı, Pisagorcuların matematik ve mistisizmi birleştiren farklı görüşlerine zemin hazırlamıştır.

• Samos adasında ortaya çıkmışlardır.
• Mistik bir topluluk ve bir tarikat şeklindedirler.
• Evrenin temelinin sayılar olduğunu savunurlar.
• Matematiği sadece bir araç değil, evrenin özü olarak görürler.
• Müzikte oktav, beşli ve dörtlü oranlarını keşfetmişlerdir: Oktav (1/2), beşli (2/3), dörtlü (3/4). Örneğin: La notası 110 Hz, 220 Hz, 440 Hz frekanslarında ses çıkarır.
• Çalgılı aletlerde tel uzunluğu ve ses arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir; bu, harmonik orantı olarak bilinir.
• İyonyalı filozoflar için evren maddesel nesnelerden meydana gelmişti. Pisagor’a göre ise evren sayıdan başka bir şey değildir.
• Pisagor’un geleneğinde matematiksel sezgi yeterlidir; dünyayı anlamada gözlem önemsiz ve gereksizdir.
• Pisagorcular, ikiz kenarların bir kenar uzunluğu 1 olan dik ikiz kenar üçgenin hipotenüsünün kök 2 olduğunu keşfettiler. Bu sayının ne bir tamsayı ne de tamsayıların herhangi bir birleşimi ile ifade edilemeyeceğini fark ettiler.

Diğer Rasyonalistler

Pisagorcuların mistik yaklaşımının yanı sıra, farklı İyonya filozofları da evreni anlamaya çalışmışlardır. Bu filozoflar, doğa ve varlık üzerine çeşitli fikirler geliştirmiştir.

Efes’li Herakleitos (MÖ 500)

• Zıtların birliği ilkesini savunur. Örneğin, erkeğin varlığı için kadının olması gerekir.
• Geçicilik fikrini vurgular: “Aynı nehirde iki kez yıkanılmaz.”

Parmenides (MÖ 475)

• Değişimin sadece görünüşte olduğunu, gerçekliğin değişmez olduğunu savunur. Duygularımızın bizi yanıltabileceğini belirtir.

Empedocles

• Tüm varlıkların dört elementin (ateş, hava, su, toprak) farklı oranlarda birleşmesinden meydana geldiğini söyler.
• Sevgi (birleştirici güç) ve nefret (itici güç) olarak tanımlanan iki güç, elementlerin ilişkilerini sağlar. Sevgi üstün olsa da, hareket için nefret gereklidir.

Demokritos

• Evrende her şeyin fiziksel olarak bölünemeyen atomlardan oluştuğunu savunur. Atomların sayısı sonsuzdur.
• Atomlar yaratılmış değildir; ezelden beri vardırlar ve yok edilemezler.
• Atom teorisi, Thales’le başlayan geleneğe uygun olarak kelimenin tam anlamıyla ateist ve materyalist bir felsefeyi temsil eder.

Doğa Felsefesine Tepki

• Thales’le başlayan felsefe geleneği, evrenin yapısını anlamaya çalışmıştır. MÖ 5. yüzyılın sonlarında filozoflar, kozmos kadar insanı da incelemeye yönelmiştir.
• Atina, MÖ 5. yüzyıldan sonra parlak bir döneme girmiştir; demokratik yönetim ve serbest düşünce ortamı bu gelişmeyi desteklemiştir.
• Bu dönemde sofistler ortaya çıkar; onlar gerçeği aramaktan çok tartışmada üstünlük sağlamaya çalışırlar. Onlara göre önemli olan doğruyu bulmak değil, tartışmada kazanmak ve gerçekliğin göreceli olduğudur. Bu anlayış relativizm olarak adlandırılır.

Okuma Önerileri:

Platon - Devlet

Ders 4

Bilim Tarihi 2025-10-16

Kaynak Önerileri:

• Ahmet Arslan – YouTube videoları
• John Gribbin – Bilim Tarihi kitabı
• Patricia Fara – Bilim: Dört Bin Yıllık Bir Tarih

Bilim tarihinde kadınlar

• Hypatia: Matematikçi. Büyücülük suçlamasıyla öldürülmüştür.
• Kadınların bilim tarihindeki rolü nedir?
• Kadınların bilgi üreten ve yayan kişiler olarak dışlanması.
• Nobel ödülü alanlar arasında kadınların zaman içindeki değişimi.
• Bilim tarihi yazımında kadınların görünmemesi.
• Tekil örnekler: Madam Curie, Rosalind Franklin, Kovalevskaya, Noether, Ada Lovelace gibi kadınların yaşadıkları.
• Marie Curie (1867–1934): İlk Nobel Ödülü alan kadın (Fizik, 1903); daha sonra Kimya alanında ikinci Nobel’i aldı. Radyoaktivite üzerine yaptığı çalışmalar modern nükleer bilimin temelini attı. Buna rağmen Fransa Bilimler Akademisi’ne kadın olduğu için kabul edilmedi.
• Rosalind Franklin (1920–1958): DNA’nın çift sarmal yapısının fotoğrafını çekti; Watson ve Crick bu verileri kullanarak Nobel aldı. Franklin’in adı, ölümünden sonra uzun süre hak ettiği değeri görmedi.
• Ada Lovelace (1815–1852): Charles Babbage’ın Analitik Makinesi üzerine yaptığı notlar, modern bilgisayar programlamasının başlangıcı sayılır.

Sokrates

• Batı felsefesinin kurucularından sayılır.
• Yazılı eser bırakmadı; öğrencileri onun hakkında yazdı.
• Doğa değil, insan üzerine yoğunlaştı.
• Mantıksal çözümleme yöntemiyle “doğruluk”, “iyilik”, “adalet”, “erdem” gibi soyut kavramların gerçek anlamlarını sorguladı.
• Yöntemi, sorular sorarak karşısındakinin cevapları bulmasını sağlamaktır.
• İnsanı temel alan etik felsefenin öncüsüdür.

Platon (Eflatun)

• Sokrates’in öğrencisi; Sokrates’i onun yazdıkları sayesinde tanıyoruz.
• Atina’da Akademi’yi kurdu. Kapısına ‘Matematik bilmeyenler giremez’ yazdı.
• İdealar dünyası ile olgular dünyasını iki ayrı gerçeklik olarak ayırdı.
• Duyulardan çok akla önem verdi.
• Astronomide hareketlerin çembersel ve mükemmel olduğunu savundu.

Eudoxus of Cnidus (MÖ 409–356)

• Ay, Güneş, gezegenler ve yıldızlar hayali küreler üzerinde taşınıyordu; bu küreler Dünya merkezliydi.
• Venüs ve Mars gibi gezegenlerin parlaklıklarının değiştiği bilinmekteydi; yani bu gezegenler Dünya’ya yaklaşır ve uzaklaşırdı.
• Güneş tutulması bazen tam, bazen halka biçimindeydi.

Aristoteles of Stagira (MÖ 384–322)

• 18 yaşında Atina’ya geldi ve Platon’un ölümüne kadar (MÖ 347) Akademi’de eğitim aldı; 20 yıl boyunca önce öğrenci, sonra öğretmen olarak çalıştı.
• Platon’un ölümünden sonra Atina’dan ayrıldı, Ege kıyılarında deniz biyolojisi ile ilgilendi.
• Daha sonra Makedonya prensi Büyük İskender’e özel dersler verdi.
• Sonra Atina’ya dönerek bilim tarihinde önemli bir yere sahip Lyceum’u kurdu. Eserleri, burada verdiği derslerden oluşur.
• İslam bilginleri tarafından ‘ilk öğretmen’ olarak anılmıştır.
• Polymath (hezarfen) olarak fizik, biyoloji, zooloji, metafizik, mantık, etik, estetik, şiir, tiyatro, müzik, retorik, psikoloji, dilbilim, ekonomi, siyaset, meteoroloji, jeoloji gibi birçok alanda eserler vermiştir.
• Aristoteles’in fiziğini felsefesinden ayırmak zordur.
• Yaşadığı dünyanın sorunlarına duyarlı bir düşünürdür.
• Mantığı, Orta Çağ boyunca skolastik felsefenin temel düşünme aracı olmuştur.
• Tüm evreni kapsayan sistemler kurmaya çalışmıştır.
• “On the Heavens” (Gökyüzü Üzerine) adlı eserinde kendinden önceki teorilerden daha güçlü bir evren modeli ortaya koymuştur.
• Bu eser yaklaşık MÖ 350 civarında yazılmış ve Kopernik’in çalışmalarına kadar yaklaşık 18 yüzyıl boyunca etkili olmuştur.
• Aristoteles’in evren modeli hiyerarşik ve tanrısal bir yapıya sahiptir, ancak mekanik özellikler taşır: iç içe geçmiş kürelerden oluşur.
• En dış küre sabit yıldızları taşır ve bu kürenin hareketi “hareketsiz hareket ettirici” yani Tanrı tarafından sağlanır.
• Güneş, gezegenler ve Ay’ı taşıyan diğer kürelerin de giderek azalan derecelerde “hareketsiz hareket ettirici”leri vardır.
• Bu kuvvetlerin kürelerle ilişkisi beden ve ruh arasındaki ilişkiye benzetilir.
• Aristoteles’in küreleri, Eudoxus’un hayali kürelerinden farklı olarak fiziksel, saf ve bozulmayan maddeden yapılmıştır.
• Araştırmalarında teorik düşünceye ve empirik gözleme önem verdi; hayvan diseksiyonları yaptı, canlıları sınıflandırdı ve doğa olaylarını gözlemledi.
• Mantığın kurucusudur.
• Mars’ın retrograd hareketi problemiyle ilgilenmiştir.
• Biyolojide sınıflandırma sistemi geliştirmiştir.

Aristoteles’in fiziği

• Asıl olan durgunluktur; hareket için dış bir “itici neden” gerekir.
• Hareketin sürmesi için sürekli bir etki gereklidir (örneğin, havanın oku arkadan itmesi gibi).
• Dört element kuramı: ateş, hava, toprak, su.
• Her madde bu dört elementin birleşiminden oluşur.
• Her elementin doğal olarak gitmeye çalıştığı bir yer vardır.
• Dünya merkezli evren anlayışı: Dünya etrafında dönen küreler.
• Gök cisimleri kusursuz daireler çizer.
• Dünya durağandır, gökler hareketlidir.
• “Atılan taş neden gider?” sorusu yaklaşık 2000 yıl çözülememiştir.

Mars’ın retrograd (geriye giden) hareketi Aristoteles’in teorisine göre, tüm gezegenler arka plandaki yıldızlara göre her zaman aynı yönde hareket etmelidir. Ancak Mars’ın retrograd hareketi o dönemde iyi biliniyor ve bu ilkeyi ihlal ediyordu. https://www.youtube.com/watch?v=FtV0PV9MF88

Eratosthenes

• Dünya’nın çevresini hesapladı.

Aristarchus

• Güneş merkezli evren modeli önerdi.

Ders 5

Bilim Tarihi 2025-10-23

Bilim Tarihinde Avrupa Merkezcilik

• Avrupa merkezcilik, dünyayı, medeniyeti ve bilimsel ilerlemeyi Avrupa (ve daha geniş anlamda Batı) perspektifinden yorumlama eğilimidir. Bu tutum, diğer kültürlerin katkılarını küçümsemeyi veya göz ardı etmeyi içerir.
• Avrupa merkezcilik tartışması, bilim tarihinin adil ve kapsayıcı şekilde yazılmasını amaçlar.
• Geleneksel Avrupa merkezci bilim tarihi anlatısı, ilerlemeci bir çizgide Antik Yunan → Orta Çağ’ın karanlık dönemi → Rönesans → Bilimsel Devrim → Modern Avrupa şeklinde sunulur.
• İslam dünyası, Orta Doğu, Çin, Hindistan gibi bölgelerdeki bilimsel faaliyetler genellikle “koruyucu” rollerle (örneğin antik Yunan mirasının aktarılması) ya da “erken etkiler” düzeyinde ele alınmıştır.
• Bu anlatıda bilimsel yeniliklerin merkezi Avrupa olarak gösterilir; diğer coğrafyalar ya “pasif alıcı” olarak görülür ya da katkıları sınırlı gösterilir.
• Avrupa ayrıcalığı ve istisnacılığı, Avrupa’nın “ilerleme”, “akıl” ve “modernleşme” kavramlarıyla özdeşleştirilmesiyle sıkça vurgulanır.
• Sömürgecilik ve koloniyal tarih bağlamında, Avrupa merkezcilik tarihsel anlatılarda Avrupa’yı başat aktör, diğer bölgeleri ise “geri” ya da “ilkel” olarak konumlandıran ideolojik bir temele hizmet etmiştir. Kolonyal tarih yazımı genellikle Avrupalı bakış açısına dayanır; sömürgeleştirilen toplumların kendi perspektifleri ise ihmal edilmiştir.
• Harita projeksiyonları ve dünya görünümleri de bu merkezciliği pekiştirir. Örneğin Mercator projeksiyonu, Kuzey Yarımküre’deki Avrupa ve Kuzey Amerika’nın görsel ağırlığını artırarak Avrupa’nın “büyüklüğünü” vurgular.

Tıp Tarihi

Tıp tarihine baktığımızda, Hipokrat (MÖ 460-377, Kos) ve Galen (MS 129-216, Roma) gibi önemli isimler öne çıkar. Antik dönemde hastalıklar genellikle doğaüstü güçlerle açıklanırken, Hipokrat hastalıkların doğal nedenlerle açıklanabileceğini savunmuştur. Hipokratik tıp, yaklaşık 25 yüzyıl boyunca hem Batı hem Doğu dünyasında egemen paradigmaydı.

Hipokratik Tıp ve Korpus

• Hipokratik Korpus, MÖ 5. yüzyılda Koslu Hipokrat ve okuluna atfedilen yaklaşık 60 metinden oluşur.
• Hastalıklar doğaüstü nedenlere değil, doğal etkenlere (physis) bağlanır.
• Hekim, hastayı gözlemleyen doğa araştırmacısıdır; vaka kayıtları ve gözlemler sistematiktir. Bu, modern klinik pratiğin öncüsüdür.
• “Havalara, sulara, yerlere dair” adlı metin, iklim ve çevrenin sağlığa etkisini analiz eder; tıpta çevresel determinizm fikrini ortaya koyar.
• Sağlık, bedenin dört sıvısı (hılt) arasındaki denge (symmetria/krasis) olarak tanımlanır.
• Evren (makrokozmos) ile insan bedeni (mikrokozmos) aynı dört unsurdan oluşur: hava, su, toprak, ateş; bunlar bedende dört hılt olarak karşılık bulur:
• Kan
• Sarı safra
• Kara safra
• Balgam
• Hastalık, bu sıvılar arasındaki dengesizliktir.
• Tedavi “zıtlıkla tedavi” ilkesine dayanır (soğuk–sıcak, kuru–yaş). Yöntemler:
• Diyet (besinlerin sıcak/soğuk, kuru/yaş nitelikleri)
• Egzersiz ve çevre değişimi
• Kan alma (venesection)
• İdrar, nabız, ter gözlemi
• Duyguların, uykunun ve cinsel yaşamın dengesi

Galen ve Dört Hılt Kuramının Sistematikleşmesi

• Galenos, Roma döneminde yaşamış hekim ve filozof, Hipokrat’ın dört hılt kuramını sistemleştirmiştir.
• Gençliğinde gladyatör doktorluğu ve ordu cerrahlığı yaparak anatomi ve cerrahi alanında deneyim kazanmıştır.
• Dört hıltun özellikleri:
• Kan (sanguis): sıcak ve nemli
• Sarı safra (chole): sıcak ve kuru
• Kara safra (melaina chole): soğuk ve kuru
• Balgam (phlegma): soğuk ve nemli
• Bu sıvıların dengesi sağlığı, dengesizliği (dyskrasia) hastalığı belirler.
• İnsan bedeni mikrokozmos, evrenin küçük bir yansımasıdır; doğadaki düzen ile bedendeki düzen aynı ilkelere dayanır.
• “İtidal” (ölçülülük, denge) kavramı antik tıptan felsefeye taşınmıştır.
• Beden sağlığı unsurların dengesiyle, ruh sağlığı tutkuların dengesiyle, devlet sağlığı ise yurttaşların dengesiyle korunur.
• Bu “beden–siyasal beden” benzetmesi Platon, Aristoteles ve İslam filozoflarında (örneğin Fârâbî) kullanılmıştır.
• Galen’in görüşleri, Hipokrat’ı dogmalaştırarak tıpta otoriteye dayalı, metin merkezli bir geleneğin temelini atmıştır.

Arşimet

• MÖ 3. yüzyılda Syracuse’da yaşamıştır.
• Suyun kaldırma kuvvetini keşfetmiştir.
• Hem teorisyen hem pratisyen olarak çalışmış, matematik alanında önemli katkılar yapmıştır.

Ders 6

Bilim Tarihi 2025-10-30

İskenderiye

İskenderiye, Helenistik kozmopolitizmin merkezidir; Yunan, Mısırlı, Yahudi, Pers ve Hint bilginleri burada çalışmıştır. MÖ 3. yüzyılda Büyük İskender’in ölümünden sonra kurulan Ptolemaios Hanedanı, şehri Akdeniz’in kültürel başkenti haline getirmiştir. İskenderiye Müzesi (Mouseion) ve Kütüphanesi, modern anlamda ilk “araştırma üniversitesi” olarak kabul edilir.

İskenderiye Kütüphanesi

• Ptolemaios Hanedanı döneminde kuruldu.
• Yüz binlerce papirüs tomarı içeriyordu; Mezopotamya, Mısır, Yunan, Hint ve Pers kaynaklarından derlenmişti.
• Amaç, tüm insan bilgisini tek merkezde toplamaktı; bu, bilim tarihinde “evrensel bilgi ideali”nin ilk sistemli örneğidir.
• Çalışanlar arasında Öklid, Batlamyus, Eratosthenes, Arşimet, Heron ve Hypatia vardı.
• Akdeniz limanlarına gelen her gemi aranır, bulunan yazmalar kopyalanırdı; orijinaller kütüphanede tutulur, kopyalar sahiplerine verilirdi.

Bilimsel Çalışmalar

• Heron, Arşimet’in mirasını sürdürerek buharlı düzenekler ve otomatlar tasarladı; ayrıca üçgen alan formülünü verdi.
• Öklid’in “Elementler” eseri burada yazıldı.
• Batlamyus’un “Almagest”i astronomide temel başvuru kaynağı oldu.
• Eratosthenes, Dünya’nın çevresini şaşırtıcı doğrulukla hesapladı.

Kütüphanenin Yok Oluşu

• MÖ 48: Julius Caesar’ın İskenderiye limanında gemileri yakması yangına sebep oldu.
• MS 3. yüzyıl: Aurelianus’un kuşatması sırasında Bruchion bölgesi tahrip edildi.
• MS 4. yüzyıl: Theophilos’un pagan kurumlara karşı kampanyasında Serapeum yıkıldı.
• MS 642: Arap fethi sırasında kalan papirüslerin yakıldığına dair kaynaklar tartışmalıdır; kütüphane muhtemelen o zamana kadar yok olmuştu.

Miras ve Etkisi

• Bilgi evrensel ve paylaşılmalıdır.
• Araştırma, gözlem ve akıl yürütme birlikte ilerler.
• Akademi ve devlet iş birliğiyle bilimsel kurumlar kurulabilir.
• Bu model, Bağdat’taki Beytü’l-Hikme ve Rönesans üniversitelerine ilham kaynağı olmuştur.

Hypatia

Hypatia (MS 370–415), İskenderiye’nin son büyük filozofu, matematikçisi ve astronomudur. Antik bilimin çöküşü ile Orta Çağ’ın başlangıcı arasındaki geçişi temsil eder.

• Theon’un kızı olan Hypatia, Yunan matematik geleneğini devraldı.
• Matematik, felsefe, astronomi ve retorik eğitimi aldı; Atina ve İskenderiye entelektüel çevrelerinde tanındı.
• Kamuya açık dersler veren ilk kadın filozof olarak bilinir; öğrencileri hem putperest hem Hristiyan kökenlidir.

Bilimsel Katkıları

• Diyofantos’un Aritmetiği, Apollonios’un Koni Kesitleri ve Ptolemaios’un Almagest’i üzerine yorumlar yazdı.
• Babasıyla birlikte Öklid’in Elementler’inin eleştirel edisyonunu hazırladı; bu sürüm Orta Çağ’da Batı’da yaygın kullanıldı.
• Astronomide astrolabium ve hidroskop gibi aletleri geliştirdiği anlatılır.

Felsefi Görüşleri

• Yeni-Platonculuğa bağlıydı; evren bir “birlik”tir ve ruh akıl aracılığıyla Tanrı’ya yaklaşabilir.

Trajik Ölümü (MS 415)

• İskenderiye’de Hristiyan piskopos Cyril ile vali Orestes arasında güç mücadelesi vardı.
• Hypatia, tarafsız olmasına rağmen “pagan filozof” olarak suçlandı.
• Fanatik bir Hristiyan grup tarafından yakalanıp öldürüldü; cesedi yakıldı.

Mirası

• Orta Çağ’da “pagan büyücü” olarak karalandı.
• Rönesans’ta “aklın ve özgürlüğün şehidi” olarak yüceltildi.
• Modern çağda bilimde kadın öncülüğünün simgesi oldu.
• Bertrand Russell tarafından “antik dünyanın son büyük ruhu” olarak anılır.
• 2009 yapımı “Agora” filmi yaşamını dramatize etmiştir.

Öklid (Euclid)

Yaşamı ve Dönemi

• MÖ yaklaşık 325–265 yılları arasında yaşamıştır.
• Platon Akademisi’nde eğitim gördüğü ve İskenderiye Müzesi’nde öğretim üyesi olduğu düşünülür.
• Ptolemaios I döneminde yaşamış, İskenderiye Kütüphanesi’nin kuruluş yıllarında bilim üretmiştir.
• Öğrencilerine karşı alçakgönüllü ve sistematik bir öğretmendi.

En Önemli Eseri: Elementler

• 13 kitaptan oluşan sistematik matematik ansiklopedisi.
• Yaklaşık 300 tanım, aksiyom, önerme ve teorem içerir.
• İncil’den sonra en çok basılan kitaplardan biridir.
• Küçük önermelerden başlayarak tüm geometrik evreni tümdengelimli mantıkla kurar.
• En meşhur aksiyomu 5. Postülat (Paralel Aksiyomu)dur.

Paralel Aksiyomu ve Modern Geometri

• 5. postülat, “bir doğruya dışındaki bir noktadan yalnızca bir paralel çizilebilir” der.
• Yüzyıllarca kanıtlanmaya çalışıldı, ancak başarılamadı.
• 19. yüzyılda Gauss, Lobachevsky ve Bolyai, Öklid dışı geometrileri kurdu.
• Bu gelişme, uzayın doğasının deneysel bir soru haline gelmesini sağladı ve Einstein’ın genel görelilik kuramına zemin hazırladı.

Referanslar

3 Blue 1 Brown: Cosmic Ladder